IV

Ιδέες και πολιτισμός

Οι καινοτόμες ιστοριογραφικές αναζητήσεις του 19ου αιώνα οδήγησαν σε έναν ριζικό επαναπροσανατολισμό της ιστορικής έρευνας στον 20ό αιώνα — μια πορεία που συνεχίζεται αδιάλειπτα και στις απαρχές της τρίτης χιλιετίας. Ανάμεσα στα αποτελέσματά της συγκαταλέγεται το αυξανόμενο και συστηματικό ενδιαφέρον για την πολιτισμική ιστορία, την ιστορία δηλαδή των ιδεών και των πολιτισμικών εκφάνσεων. Αυτός ο προσανατολισμός υπήρξε από νωρίς βασικός άξονας των ερευνητικών δραστηριοτήτων του ΙΙΕ και σήμερα συγκροτεί τον πυρήνα του τέταρτου ερευνητικού κόμβου «Ιδέες και Πολιτισμός». Ενδιαφέρουν εδώ όχι μόνο τα τεχνικά επιτεύγματα μιας συγκεκριμένης κοινωνίας (υλικός πολιτισμός), αλλά και τα πνευματικά της δημιουργήματα (άυλος πολιτισμός και ιδέες), τα οποία εξελίσσονται παράλληλα με τα πρώτα, σε μια διαρκή και δυναμική σχέση αιτίου και αιτιατού.

Στην κατηγορία του υλικού πολιτισμού περιλαμβάνεται η μελέτη παντός είδους τεχνέργων –γλυπτών, κεραμικών, τοιχογραφιών, βιβλίων– και  θεματικές όπως το χρώμα και αρχαιολογία του καθημερινού βίου. Στο χώρο της ιστορίας των ιδεών, εντάσσεται η ιστορία της επιστήμης, της αλχημείας και της θρησκείας, της ιστοριογραφίας και της γραμματολογίας, του βιβλίου και των γραφών, των συναισθημάτων και των πολιτισμικών ταυτοτήτων και διασυνδέσεων, συχνά μέσα από σύγχρονες μεθοδολογικές προσεγγίσεις, όπως αυτής των πολιτισμικών μεταφορών. Συνολικά, η σχετική έρευνα διεξάγεται μέσω μιας κριτικής σύζευξης αρχαιολογικών και αμιγώς ιστορικών προσεγγίσεων, ενίοτε με τη γόνιμη χρήση εργαλείων και από τις φυσικές επιστήμες.