Βυζαντινός Πολιτισμός

Το Βιβλίο στο Βυζάντιο. Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή Βιβλιοδεσία

Το έργο στοχεύει στη μελέτη του βιβλίου ως υλικού αντικειμένου με ιδιαίτερη έμφαση στην τέχνη και την τεχνική της βιβλιοδεσίας κατά τη βυζαντινή και μεταβυζαντινή περίοδο. Κύριος άξονας προβληματισμού είναι η παράδοση της τέχνης στον ευρύτερο ελληνικό χώρο και το κάλυμμα του βιβλίου ως αποθετήριο ιστορικών τεκμηρίων. Παράλληλα, το πρόγραμμα διερευνά την ορολογία της στάχωσης για τη δημιουργία συγκροτημένης πρότασης απόδοσης των όρων που χρησιμοποιούνται από ιστορικούς, συντηρητές και τεχνίτες για την περιγραφή του καλύμματος του βιβλίου και της διακόσμησής του. Τέλος, το έργο ασχολείται με την ανάδειξη του βιβλίου ως υλικού αντικειμένου μέσα από επιτόπιες έρευνες, εκθέσεις και δημοσιεύσεις.

Ιστορικό

Το έργο ξεκίνησε το 2002 με πρωτοβουλία του Ινστιτούτου Βυζαντινών Ερευνών (και μετέπειτα Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών) του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, σε συνεργασία με το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο και την Ελληνική Εταιρεία Βιβλιοδεσίας.

Το 2002 και 2003 διοργανώθηκαν τρεις εκθέσεις με θέμα της ιστορία της βιβλιοδεσίας και το 2005 διεθνές επιστημονικό συνέδριο στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, με την υποστήριξη του Υπουργείου Πολιτισμού. Τα πρακτικά του συνεδρίου κυκλοφόρησαν το 2008 στο πλαίσιο του προγράμματος Αριστεία σε ερευνητικά ινστιτούτα -ΓΓΕΤ και του έργου «Βυζαντίου Κάτοπτρον. Πηγές και μελέτες για τον βυζαντινό κόσμο». Την περίοδο 2005-2010, το πρόγραμμα έλαβε χρηματοδότηση από το ΠΕΠ Αττικής, για τη σύνδεση της έρευνας με την παραγωγή και, συγκεκριμένα, τη μελέτη σύγχρονων εφαρμογών βυζαντινής και μεταβυζαντινής βιβλιοδεσίας (ΣΕΒΥ). Η ερευνητική ομάδα που συγκροτήθηκε στο πλαίσιο του ΠΕΠ, εργάστηκε συστηματικά από το 2006 έως το 2010.  

Το υλικό του προγράμματος βρήκε εφαρμογές με στόχο τη δια βίου μάθηση αλλά και την εκπαίδευση στο πλαίσιο των εκθέσεων, αλλά και των ευρωπαϊκών προγραμμάτων Marie Curie (Researcher’s Night 2007, 2018, 2019) για την προώθηση της έρευνας και τη διασύνδεσή της με την κοινωνία. Παράλληλα, παρουσιάστηκε σε σειρά εκπαιδευτικών προγραμμάτων του Ιδρύματος Αικατερίνη Λασκαρίδη (2017-2020), σε εκπαιδευτικές δράσεις στο Αρσάκειο Ψυχικού, σε συνεργασία με τις εκδόσεις «Καλειδοσκόπιο», σε σχολεία της Ανατολικής Αττικής, ενώ περισσότερες από τριάντα ξεναγήσεις σχολείων διοργανώθηκαν στο πλαίσιο της έκθεσης του Βυζαντινού Μουσείου από τον Σεπτέμβριο 2012 έως τον Μάρτιο 2013. Από το 2010 έως το 2012, το πρόγραμμα συνεργάστηκε με το Centre du Conservation du Livre (Arles) και άλλους αρμόδιους φορείς από έξι ευρωπαϊκές χώρες για το πρόγραμμα Studite, στο πλαίσιο του οποίου οργανώθηκαν αποστολές για την επιτόπια έρευνα βιβλιοδεσιών σε βιβλιοθήκες της Γαλλίας, της Ιταλίας και της Ελλάδας.

Το 2018, το Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών διοργάνωσε κύκλο Μορφωτικών Εκδηλώσεων με επιστημονική ευθύνη της Νίκης Τσιρώνη, του Ζήση Μελισσάκη και του Στέλιου Λαμπάκη με θέμα «Το βιβλίο ως κείμενο και αντικείμενο». Τέλος, το έργο απετέλεσε μέρος του προγράμματος ΑΝΑΒΑΘΜΙΣ του ΙΙΕ, με αντικείμενο δύο βάσεις δεδομένων: 1) για την ορολογία των σταχώσεων και 2) για τις απεικονίσεις βιβλίων στη βυζαντινή και μεταβυζαντινή τέχνη. Η βάση ορολογίας βυζαντινών και μεταβυζαντινών σταχώσεων αποτελεί μέρος του ερευνητικού προγράμματος ΑΝΑΒΑΘΜΙΣ, και λειτουργεί στον ιστότοπο του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών. Επίσης, στο ίδιο πλαίσιο, βρίσκεται υπό προετοιμασία για έκδοση τόμος μελετών με αντικείμενο τη βιβλιοδεσία και τίτλο Όψεις βιβλίων: από τον κώδικα στην ψηφιακή τεκμηρίωση (βλ. δημοσιεύσεις). Ένας ακόμη συλλογικός τόμος με θέμα το βιβλίο ως κείμενο και αισθητικό αντικείμενο με τίτλο Lelivrecommetexteetobjetsensorielείναι υπό εκτύπωση από την Association Pierre Belon, Fondation Maison des Sciences de l’Homme.

Μέλη

Δρ Νίκη Τσιρώνη (Επιστημονική Υπεύθυνη), ΕΛΕ Α΄ ΙΙΕ
Δρ Ζήσης Μελισσάκης, Κύριος Ερευνητής ΙΙΕ
Δρ Ευγενία Δρακοπούλου, Διευθύντρια Ερευνών ΙΙΕ
Δρ Νίκος Μελβάνι, εξωτερικός συνεργάτης ΙΙΕ
Χριστόφορος Κοντονικολής, φιλόλογος, υποψήφιος διδάκτωρ ΕΚΠΑ (2018-2019)